• جایگاه علم و دانش در اسلام

• شكوفائى علوم در تمدن اسلامى

• الف) علوم غیراسلامى

-ریاضیات،-نجوم-فیزیك و مكانیك-طب –کیمیا-فلسفه-منطق

-تاریخ وتاریخ نگاری –جغرافیا –ادبیات عرب–ادبیات فارسی

• ب) علوم اسلامى

-قرائت-تفسیر-حدیث-فقه-اصول-کلام

• ج) هنر در تمدن اسلامى

• جایگاه علم و دانش در اسلام

اگر آنچه در آیات و اخبار درباره فضیلت علم و دانش و معرفت آمده را بدون هیچ تفسیر و توضیحى كنار هم قرار دهیم؛ كتاب یا كتابهاى بزرگى به‏وجود خواهد آمد و اگر این اندازه اولیاى اسلام بر فضیلت دانش و دانش‏اندوزى تأكید نكرده بودند، هرگز تمدن اسلامى بدین پایه از عظمت نمى‏رسید.

اصل كلمه علم، بجز مشتقات آن، حدود هشتاد بار در قرآن كریم در مواضع مختلف به كار رفته است و اگرچه كلمه عقل در قرآن نیامده، تركیب اولى‏الالباب را كه به معناى خردمندان است مى‏توان در قرآن یافت. همچنین واژگانى چون حكمت، برهان، فكر و فقه بارها در قرآن به كار رفته‏اند. خداوند مؤمنان را از اینكه بر اساس تقلید كوركورانه به او ایمان آورند نهى فرموده و حتى در یكى از آیات (روم، 56) علم و ایمان را در كنار هم قرار داده است. افزون بر این، به كلیات اكتفا نشده و در زمینه دانش‏اندوزى، آیات بسیارى وجود دارند. از جمله آل عمران، آیه 190؛ انعام، آیه 97، یونس، آیه 5. حتى در آن دسته از آیات قرآن كریم كه به نقل سرگذشتها اختصاص دارد و هدف آن عبرت‏آموزى است، مى‏توان آشكارا موضوعات تاریخى و تشویق به تاریخ‏نگارى و مشاهده آثار تاریخى و روحیه واقع نگرى را دید (انعام، 11).

در احادیث مأثور از اقوال حضرت رسول‏ صلى الله علیه وآله وسلم و ائمه اطهار علیهم السلام نیز موارد بسیارى در تجلیل از علم و فضیلت علما یافت مى‏شود. این تأكید پیامبر اسلام كه دانش آموختن بر هر زن و مرد مسلمان واجب و فریضه است، یا ساعتى اندیشیدن از عبادت یك ساله نیكوتر است؛ نمونه‏هایى از تأكید بر دانش‏اندوزى در اسلام است. در دوره حیات ائمه، به‏ویژه از دوره امام جعفر صادق‏علیه السلام كه دانش و دانش‏آموزى رونق تمام داشت، آن حضرت یاران خویش را به دانش‏اندوزى تشویق مى‏فرمودند. اینكه در روز قیامت قلم دانشمندان بر خون شهیدان سنگینى خواهد كرد، نمونه‏اى از این تشویقهاست. البته باید این نكته را نیز در نظر گرفت كه دانش‏آموزى در اسلام شرایطى دارد؛ اسلام میان علم و اخلاق فاصله‏اى نمى‏بیند و همواره بر پیوستگى این دو تأكید ورزیده است. در اسلام، دانشمند صاحب مسئولیت است و دانشمند بى‏اخلاق جز به گمراهى هدایت نمى‏كند. این موضوع خود از امتیازهاى اسلام است كه در زمینه آموزش و پرورش مكتبى خاص دارد.(1)

انتقال علوم و جذب دانشمندان به جهان اسلام: منبع اصلى علوم عقلى كه به جهان اسلام راه یافت یونان و محفل علمى آن بود، اگرچه بیشتر علوم بصورت غیرمستقیم و با ترجمه آنها به زبانهاى سریانى و لاتینى، مأخوذ از یونانى، به دست مسلمانان رسید. بخش دیگر علوم یونانى نیز از اسكندریه (در مصر) و مركز علمى آنجا یعنى مدرسه اسكندریه، به مسلمانان رسید.(2)

علومى كه مسلمانان از یونانیان فراگرفتند عبارت‏اند از ریاضى، نجوم، پزشكى و علوم طبیعى. آثار دانشمندان اسلامى نشان مى‏دهد كه مسلمانان تا چه حد از نوشته‏هاى بقراط، جالینوس، افلاطون، فیثاغورس و ارسطو بهره گرفتند. این نكته نیز مهم است كه اولین برخورد و آشنایى در این زمینه نه از راه ترجمه آثار یونانى، بلكه از طریق پزشكان انجام گرفت؛ پزشكانى كه در زمان فتوح در سرزمینهاى یونانى مى‏زیستند. با انتخاب دمشق به‏پایتختىِ خلافت، تماس با دانشمندان یونانى به‏مراتب آسان‏تر شد. بخشى از علوم هم از هند به جهان اسلام راه یافت. در اوایل دوره عباسى، این ارتباط علمى برقرار شد و ترجمه‏هایى از متون هندى در پزشكى و نجوم و جز آن صورت گرفت. در سال 154 ق نیز، چند دانشمند هندى كه در میان آنها اخترشناسى برجسته نیز حضور داشت نزد منصور خلیفه عباسى آمدند. منصور از این اخترشناس خواست مختصرى از این علوم را به دانشمندان دربارش آموزش دهد. به این طریق، دانسته‏هاى هندى به‏صورت وسیعى وارد حوزه علوم اسلامى گردید.

• شكوفائى علوم در تمدن اسلامى

الف) علوم غیراسلامى

• ریاضیات

در جریان نهضت ترجمه، آثار بسیارى از ریاضى‏دانان یونانى به عربى برگردانده شد و به ‏سرعت ریاضى‏دانان اسلامى از سطوح دانسته‏هاى ریاضى‏دانان یونان گذشتند، بر آثار آنان شرحهاى بسیارى نوشتند و بسیارى از دانسته‏هاى آنان را توسعه بخشیدند. به طور كلى دستاوردهاى ریاضى‏دانان اسلامى را در شاخه‏هاى گوناگون دانش ریاضیات چنین مى‏توان عنوان كرد: اصلاح دستگاه عددنویسى هندى با تكمیل حساب دستگاه اعشارى آن، ازجمله ابداع كسرهاى اعشارى؛ به‏وجود آوردن مفاهیم جدید در تئورى اعداد؛ به‏وجودآوردن علم جبر؛ كشفیات مهم و جدید در دانش مثلثات و نیز علم كره‏ها و ابداع روشهاى گوناگون براى یافتن پاسخهاى عددى معادلات درجه دو و سه.

• نجوم

در زمینه نجوم اسلامى، دانسته‏هاى دانشمندان اسلامى از ترجمه آثار نجومى یونانى و به‏ویژه نوشته‏هاى بطلمیوس آغاز شد و با نوشتن شرح‏هایى بر نوشته‏هاى او ادامه یافت. به‏دنبال آن، ایرادهایى بر نوشته‏هاى بطلمیوس گرفته شد و به طرح نظریه‏هاى نجومى خلاف نظر بطلمیوس انجامید. این نظریه‏هاى دانشمندان اسلامى به نظریه‏هاى پیش‏كوپرنیكى مشهور شده‏اند، زیرا سده‏ها پیش از طرح ایرادهاى دانشمند لهستانى، كوپرنیك بر تئورى نجومى بطلمیوس وضع شدند.

• فیزیك و مكانیك

دانش مكانیك نزد مسلمانان علم الحِیَل خوانده مى‏شد. علم حِیَل، دانش یا شناخت ابزارهاى شگردساز در اصطلاح پیشینیان بود كه بر اساس آن، معرّف آشنایى با انواع وسایلى بود كه هر یك كارى انجام مى‏دادند.

هر چند برخى از اندیشه‏هایى كه در كتابهاى مربوط به حیل آمده است در خاور دور و ایران ریشه دارد، به‏یقین مهندسى اسلامى را مى‏توان دنباله سنت خاورمیانه و مدیترانه دانست. مصریان و رومیان در مكانیك پیشرفتهاى فراوانى كرده بودند، اما سهم یونانیان از همه بیشتر بود. در دوره خلفاى بزرگ عباسى در بغداد، بسیارى از آثار یونانى و گاهى سریانى به عربى ترجمه شد كه ازجمله كتاب پنوماتیك نوشته فیلون بیزانسى (بوزنطى) و مكانیك نوشته هرون اسكندرانى و رساله‏اى از ارشمیدس درباره ساعت‏هاى آبى را مى‏توان نام برد.

• طب

علم طب از نخستین دانش‏هایى است كه بین مسلمانان رواج یافت. اهمیت این علم به حدى بود كه علم ابدان در ردیف علم ادیان شمرده مى‏شد. نكته‏اى كه به‏ویژه به‏عنوان مهم‏ترین عامل در بررسى دانش پزشكى در حوزه تمدن اسلام باید بدان توجه شود، خاصیت بومى شدن زودهنگام پزشكى در اسلام است. شكى نیست كه كلى‏ترین دانسته‏هاى نظرى پزشكى به‏ویژه از راه ترجمه آثار دانشمندان یونانى و از همه مهم‏تر بقراط و جالینوس به دست مسلمانان رسید. اما بسیارى از مسائلى كه پزشكان مسلمان در خصوص بیماران خود با آن روبه‏رو بودند، به سرزمینهاى اسلامى و شرایط خاص آن اختصاص داشت كه در نوشته‏هاى یونانى از آن ذكرى به میان نیامده بود. بدیهى است كه به صرف عدم ذكر این موارد در آثار پیشینیان، پزشكان اسلامى نمى‏توانستند به آنها بى‏اعتنا باشند. بنابراین، رویكردى ویژه درباره این موارد پدید آمد.

• كیمیا

مقوله كیمیاگرى برآیند علم و فن و جادو بود كه تدریجاً شكل اولیه شیمى را به خود گرفت. موضوع كیمیاگرى، تبدیل مواد در حضور عاملى روحانى بود كه غالباً حجر الفلاسفه نامیده مى‏شد. كیمیا یكى از انواع علوم مخفى بود كه اصطلاحاً به آنها كُلّهُ سرّ برگرفته از حرف اول نام پنج علم كیمیا، لیمیا، هیمیا، سیمیا، ریمیا گفته مى‏شد. در كیمیا، از مادّه‏اى بحث مى‏شد كه با به كار بردن آن تبدیل فلزات پست چون آهن و مس به زر و سیم ممكن مى‏شد. آن ماده را كیمیاگران اكسیر مى‏نامیدند. در كیمیاى اسلامى كه به سرعت پس از ظهور اسلام در سده نخست هجرى، پیدا شد و سنتى پیوسته تا زمان حال دارد، متون فراوانى در دست است كه در دوازده سده گذشته نوشته شده و از همه مراحل این صنعت بحث مى‏كند.

مهم‏ترین این مجموعه از آنِ جابربن حیّان است كه نه تنها در جهان اسلام، بلكه در مغرب زمین نیز بزرگ‏ترین حجت در كیمیا به‏شمار مى‏رود. با ظهور جابر، كیمیا در نزد مسلمانان از صورت «صنعت زر خرافى» به‏صورت «دانش تجربى آزمایشگاهى» درآمده است. جابر به تقطیر مایعات خالص مانند آب و شیره و روغن و خون، و مانند آن مى‏پرداخت و چنین مى‏پنداشت كه هر بار كه آب را تقطیر مى‏كند، ماده‏اى تازه بر ماده خالص پیشین افزوده مى‏شود، تا عدد این تقطیر به هفتصد برسد. به نظر او دست یافتن به اكسیر از طریق جوشاندن و تقطیر طلا در مراحل خلوص گوناگون تا هزار بار مقدور بود.

• فلسفه

در جهان اسلام، ابویوسف یعقوب‏بن اسحاق كِندى (185-260 ق) اولین فیلسوف مسلمان به شمار مى‏آید. او نخستین كسى بود كه به پژوهش و مطالعه در علم و فلسفه پرداخت و از این رو، او را فیلسوف العرب نامیده‏اند.

كوفه در سده دوم و سوم هجرى كانون مطالعات علوم عقلى بود و كندى در چنین فضایى به تحصیل پرداخت و علم و فلسفه را فرا گرفت، یونانى و سریانى آموخت و آثارى ارزشمند به عربى ترجمه كرد. آثار كندى كه در حدود 270 اثر برشمرده شده است، به هفده دسته تقسیم مى‏شود، ازجمله فلسفیات، منطقیات، حسابیّات، كریّات، موسیقیات، نجومیات و هندسیات. كندى نخستین كسى بود كه بین دین و فلسفه آشتى ایجاد كرد و مسیر را براى فارابى، ابن‏سینا و ابن‏رشد هموار ساخت.

• منطق

مسلمانان طى سده‏هاى نخستین اسلامى راه و روش منطقى خاص خود را داشتند. این روش منطقى را آشكارا مى‏توان در علم كلام و اصول فقه دریافت. در این نوع منطق، مسلمانان با آن كه از منطق ارسطویى الهام مى‏گرفتند امّا به ندرت تحت تأثیر آن بودند. بطور مشخّص علم اصول فقه، منطق فقها به‏شمار مى‏آمد كه برساخته مسلمانان بود و متكلمان نیز تا سده پنجم كمتر از منطق ارسطویى استفاده مى‏كردند و روش منطقى خاص خود را داشتند. براى‏نخستین بار در جهان اسلام ابن‏مقفع دانشمند ایرانى، به ترجمه عربى مقولات و عبارات و قیاس مبادرت ورزید و مترجمان دیگر هم رسائل منطقى را ترجمه كردند. كندى، فارابى، ابن‏سینا، بهمنیار بن مرزبان و حكیم لوكَرى در این زمینه فعالیت كردند. ولى بوعلى سینا با اینكه در كتاب شِفا استخوان‏بندى منطق ارسطو را دست نزد و به طور كامل آن را شرح داد، در كتابهاى دیگر خود در این روش منطقى (روش ارسطو) دخل و تصرف بسیار كرد. او در دیباچه كتاب منطق‏المشرقین تأكید كرده كه همچنان بر سنت مشائیان وفادار مانده است. خواجه نصیرالدین طوسى نیز در منطق بررسى بسیار كرد و كتابهاى متعددى از جمله اساس‏الاقتباس، شرح منطق اشارات، تعدیل‏المعیار، التجرید فى المنطق در این زمینه نگاشت. او منطق را هم علم و هم ابزار مى‏دانست، علم شناخت معانى و كیفیت آنها و كلید ادراك و فهم دیگر علوم تلقى كرده است.

• تاریخ و تاریخ‏نگارى

فرهنگ عرب جاهلى اساساً شفاهى بود و بر همین منوال نیز از نسلى به نسل دیگر منتقل مى‏شد. تا پیش از ظهور اسلام و تأكید آموزه‏هاى قرآنى بر عبرت‏گرفتن از سرگذشت اقوام پیشین، اعراب جاهلى درك درستى از پیوستگى زمان به ‏منزله مفهومى تمدنى نداشتند. اما مهم‏ترین مایه ترغیب مسلمانان به تاریخ‏نگارى و تاریخ‏آموزى همانا آموزه‏هاى قرآن و حدیث بود. بنابراین ابتداى پیدایش دانش تاریخ و تاریخ‏نگارى را نزد اعراب باید از همان ابتداى ظهور اسلام دانست.

مسلمانان در مطالعات تاریخى خود، با تأثیر از آموزه‏هاى قرآن و حدیث، نخست به موضوع سیره و مغازى پیامبرپرداختند و پس از آن متوجه دیگر موضوعاتِ تاریخ‏نگارى شدند. از نخستین مورخان مسلمان باید از ابومِخْنَف (م 157 ق) نام برد. او مؤلف تاریخهاى تك‏موضوعى متعددى است كه بخشهایى از آن در تاریخ طبرى آمده است. ابن‏اسحاق (م 150 ق) نیز نخستین كسى است كه به نگارش سیره نبوى دست زد.(3) كتاب او، جز بخشهایى كه در تاریخ طبرى نقل شده، مستقیماً به دست ما نرسیده، اما همه آن در سیره ابن‏هشام آمده است. واقدى (م 209 ق) كتابى معروف به نام المغازى درباره جنگهاى پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم نوشته است. ابن‏سعد، شاگرد واقدى، نیز كتاب الطبقات را مشتمل بر شرح احوال پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم، صحابه و تابعین نوشت. در سده سوم، بلاذرى (م 279 ق) دو اثر پرارزش تاریخى به نامهاى فتوح‏البلدان و انساب‏الاشراف از خود به‏جاى گذاشت. در نیمه دوم همین سده طبرى (م 310 ق)، بزرگ‏ترین مورخ این دوره، كتاب عظیم تاریخ الامم و الرسل و الملوك را نگاشت.

در سده پنجم، چند مورخ بزرگ وجود داشتند: ابن‏مسكویه مؤلف تجارب الامم، عُتبى مؤلف تاریخ یمینى كه آن را براى سلسله غزنوى نگاشت و خطیب بغدادى مؤلف تاریخ بغداد در سده ششم، اسامة بن منقذ (م 584 ق) الاعتبار را كه به نوعى شرح حال به شمار مى‏رود نوشت و عمادالدین اصفهانى (م 589 ق) نصرةالفتره در تاریخ سلجوقیان را نوشت.

در سده هفتم، با مورخان بزرگى روبه‏رو هستیم: ابن‏اثیر (م 632 ق) كه از مشهورترین مورخان عرب زبان است و كتابهاى الكامل فى التاریخ و اسد الغابة را نگاشت. دیگر مورخ بزرگ این سده ابن‏خلكان است كه رساله مهم وفیات‏الاعیان را نگاشت كه فهرست‏گونه‏اى از تذكره رجال و تاریخ ادب است.

در سده هشتم، ابن ابى زرع (م 727 ق) كتاب مهم خود روض القرطاس را در تاریخ مغرب و ابوالفدا كتاب المختصر فى اخبار البشر را تألیف كرد. در سده نهم، تقى‏الدین فاسى تاریخ مكه را نوشت. در همین سده، مقریزى مهم‏ترین اثر خود الخطط و الآثار را درباره تاریخ و جغرافى مصر نگاشت. در سده یازدهم نیز مقَرّى كتاب نَفح الطیب را در تاریخ اسپانیا به نگارش درآورد.(4)

یكى دیگر از مباحثى كه باید در جریان بررسى تاریخ‏نگارى در دوره اسلامى بدان توجه شود این است كه مورخان به لحاظ رونق تاریخ‏نگارى از سبك و سیاق متنوعى در تألیف كتب پیروى مى‏كردند. از این‏رو آثار تاریخى آنان را به چند دسته مى‏توان تقسیم كرد كه عبارت‏اند از:

الف) تاریخ‌نگاری خبر

ب) وقایع ‏نگارى؛

ج) ذیل‏نویسى و مختصرنویسى؛

د) تاریخ‏نگارى عمومى؛

ه ) تاریخ‏نگارى بر اساس نسب‏شناسى؛

و) تاریخ‏نگارى به سیاق طبقات؛

ز) سرگذشت‏نامه‏ها؛

ح) سده‏نامه‏ها؛

ط) تاریخ‏نگارى محلى؛

ى) تاریخ‏نگارى دودمانى؛